Το σύνολο των λέξεων της γλώσσας μας και των σημασιών τους. Σε κάθε λέξη μπορούμε να εντοπίσουμε δύο είδη σημασιών: (1) την περιγραφική/ αναφορική, με την οποία δίνεται η πληροφορία αυτή καθαυτή, και (2) την εκφραστική/ κοινωνική, με την οποία δίνονται πληροφορίες που σχετίζονται είτε με την κοινωνική θέση του ομιλητή είτε με τη γενικότερη επίδραση του εκφωνήματος. Επομένως, τις περισσότερες φορές η ίδια λέξη έχει διαφορετικές σημασίες (πολυσημία) που εξαρτώνται από ένα πλήθος παραγόντων, όπως η σημασιολογική της σχέση με άλλες λέξεις, οι γραμματικές και συντακτικές της ιδιότητες, το επίπεδο ύφους που επιλέγει ο ομιλητής, η επικοινωνιακή περίσταση κτλ.
Μπορούμε να διακρίνουμε αρκετά είδη λεξιλογίου, ανάλογα με το επίπεδο ύφους στο οποίο μια λέξη χρησιμοποιείται: (1) Λαϊκό λεξιλόγιο: Το σύνολο των λέξεων που χρησιμοποιούνται ανελλιπώς για αιώνες στην ελληνική γλώσσα, ακόμα και αν έχουν υποστεί αλλαγές στη μορφή και τη σημασία τους (π.χ. «θάλασσα»). Κυριαρχεί στην καθημερινή επικοινωνία. (2) Λόγιο λεξιλόγιο: Το σύνολο των λέξεων που εισήγαγαν μετά τη δημιουργία του νέου ελληνικού κράτους λόγιοι συγγραφείς, είτε επαναφέροντας λέξεις της αρχαίας ελληνικής γλώσσας που είχαν πάψει να χρησιμοποιούνται (π.χ. «δημοκρατία») είτε δημιουργώντας νέες λέξεις με στοιχεία (ρίζες, προθέσεις, καταλήξεις κτλ.) της Αρχαίας Ελληνικής (π.χ. «υπογράφω»). Χαρακτηρίζει τον ακαδημαϊκό λόγο. [γ] Ειδικό λεξιλόγιο: Το σύνολο των λέξεων που δε χρησιμοποιούνται στο γενικό λεξιλόγιο με την ίδια σημασία. Αφορά είτε ειδικούς τεχνικούς/ επιστημονικούς όρους που προσδίδουν ακρίβεια και σαφήνεια στον επιστημονικό λόγο είτε λέξεις/ φράσεις της κοινωνιολέκτου συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων (τοπική διάλεκτος, γλώσσα των νέων κτλ.) που προσδίδουν την αυθεντικότητα της προφορικής συνομιλίας τον γραπτό λόγο. [δ] Επίσημο λεξιλόγιο: Το σύνολο των λέξεων που αφορά τη γλώσσα της εξουσίας (διοικητική, εκκλησιαστική, στρατιωτική κτλ.). Χρησιμοποιείται σε επίσημες περιστάσεις (διοικητικά έγγραφα, λόγοι πολιτικών, εθνικές επέτειοι κτλ. [ε] Προφορικό λεξιλόγιο: Το σύνολο των λέξεων που χαρακτηρίζουν την επικοινωνία σε περιστάσεις οικειότητας (π.χ. οικογενειακό και φιλικό περιβάλλον). Χρησιμοποιείται και στον γραπτό λόγο για να εξασφαλίσει υφολογική ποικιλία, την αμεσότητα του προφορικού λόγου. [στ] Υβριστικό λεξιλόγιο: Το σύνολο των λέξεων που είναι αρνητικά φορτισμένες, έχουν χυδαίο περιεχόμενο, είναι χλευαστικές κτλ. Χρησιμοποιείται για να αναδείξει την ανάλογη στάση του ομιλητή απέναντι σε πρόσωπα και καταστάσεις. [ζ] Δάνειο λεξιλόγιο: Το σύνολο των ξένων λέξεων που χρησιμοποιούνται στη Νέα Ελληνική. Τα δάνεια διακρίνονται [α] σε έμμεσα, που ενσωματώθηκαν στο τυπικό της γλώσσας μας και είναι δύσκολο να τις διακρίνει κανείς από τις ελληνικές (π.χ. «παράδεισος», «κούνια») και [β] σε άμεσα, λέξεις που χρησιμοποιούνται αυτούσιες, διατηρώντας την ξενική τους μορφή (π.χ. «ασανσέρ», «μοντάζ»), είτε γιατί είναι δυσλειτουργική η απόδοσή τους στα Ελληνικά είτε γιατί είναι διεθνείς (κυρίως τεχνολογικοί) όροι που παραμένουν αμετάφραστοι σε όλες τις γλώσσες του κόσμου. Στα δάνεια ανήκουν και [γ] τα αντιδάνεια, ξένες λέξεις δηλαδή, που όμως δημιουργήθηκαν από στοιχεία της ελληνικής γλώσσας (π.χ. «φιλοσοφία», «οικολογία»).
ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ
Ζητείται από τους μαθητές: (1) [αναγνωριστικές ασκήσεις] Να εντοπίσουν λέξεις που αντιστοιχούν σε κάποιο από τα επίπεδα σημασιών (π.χ. λόγιο/ λαϊκό/ ειδικό λεξιλόγιο, οικείο/ λογοτεχνικό/ καυστικό κτλ. ύφος). (2) [ερμηνευτικές ασκήσεις] Να εξηγήσουν τη λειτουργία ενός συγκεκριμένου λεξιλογίου (π.χ. λόγιου, λαϊκού, δανείων) ή συγκεκριμένων σημασιών (π.χ. λογοτεχνικών, ειρωνικών), λαμβάνοντας υπόψη την επικοινωνιακή περίσταση). (3) [μετασχηματιστικές ασκήσεις] [α] Να αντικαταστήσουν λέξεις με άλλες συνώνυμες, αντίθετες κτλ. που έχουν την ίδια ή διαφορετική εκφραστική/ κοινωνική σημασία.Να σχηματίσουν νέες προτάσεις με διαφορετική σημασία λέξεων του κειμένου. [β] Να σχηματίσουν νέες λέξεις από συνθετικά λέξεων του κειμένου. (3) [κριτικές ασκήσεις] Να αξιολογήσουν την καταλληλότητα του λεξιλογίου σε σχέση με την επικοινωνιακή περίσταση.
ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΕΞΑΣΚΗΣΗ
[1] Να εντοπίσεις στο Κείμενο 32 πέντε (5) ειδικούς επιστημονικούς όρους.
[2] Να εντοπίσεις στο Κείμενο 6 τρεις (3) λέξεις που ανήκουν στο λογοτεχνικό επίπεδο της γλώσσας.
[3] Στο Κείμενο 78 χρησιμοποιούνται ξένες λέξεις. Για ποιον λόγο, κατά τη γνώμη σου, η συντάκτρια έκανε αυτή την επιλογή;
[4] Να εντοπίσεις στο Κείμενο 6 τρεις (3) λέξεις με μειωτική σημασία και να εξηγήσεις την επιλογή από τον συντάκτη του συγκεκριμένου επιπέδου ύφους, λαμβάνοντας υπόψη τον σκοπό για τον οποίο γράφτηκε το κείμενο.
[5] Να ξαναγράψεις τις παρακάτω προτάσεις του Κειμένου 74, αντικαθιστώντας τις υπογραμμισμένες λόγιες λέξεις με άλλες περισσότερο καθημερινές, κάνοντας και όλες τις αναγκαίες αλλαγές: [α] Διαισθάνεται πως η γραφή αυτή θα αντισταθεί, αν δεν ακυρώσει, το φευγαλέο της ύπαρξής του μέσα στον κόσμο. [β] Αυτές οι πράξεις της γραφής του προσβάλλονται κάθε τόσο από τη λήθη. [γ] απομένει ανεξίτηλο μέσα μου. [δ] Μέσα στην Ιστορία των Γραμμάτων, οι αυθεντικοί συγγραφείς. [ε] εκείνοι που γράφουν μ’ έναν τρόπο πασιφανή.
[6] Να ξαναγράψεις το απόσπασμα που ακολουθεί από το Κείμενο 13, αντικαθιστώντας τις υπογραμμισμένες μεταφορικές λέξεις με άλλες που να έχουν κυριολεκτική σημασία: «Ένας ξένος συγγραφέας έχει κάνει την παρατήρηση ότι, αν ο Δάσκαλος δεν πλουτίζει ούτε ανακαινίζει τα επιστημονικά του εφόδια και τις επαγγελματικές του δεξιότητες, είναι γιατί έχει να κάνει πάντοτε με παιδιά, ανώριμους δηλαδή και με περιορισμένη ικανότητα ανθρώπους, που εύκολα δεσπόζει στον κύκλο τους».
[7] Με καθεμιά από τις παρακάτω υπογραμμισμένες λέξεις του Κειμένου 25 να γράψεις μια νέα πρόταση που να αναδεικνύει μια διαφορετική σημασία τους: [α] «Τον ευεργετικό φανατισμό τον είδαμε σαν κάτι διαφορετικό: προσήλωση σ’ ένα χρέος ή σ’ ένα υψηλότατο ιδανικό». [β] «Αγνοείτους συμβιβασμούς, αλλά αγνοεί και τις καλόπιστες κ’ ευγενικές παραχωρήσεις». [γ] «αφέλειας που φτάνει συχνά ίσαμε τα σύνορα της ηλιθιότητας». [δ] «Οι φανατικοί όποιας μορφής είναι οι μεγάλοι εγκληματίες που έσπειραν τον όλεθρο απάνω στη γης». [ε] «μορφή που προκαλεί την εκτίμηση και τον σεβασμό».
[8] «βιότοπου», «τεχνολογίας»: Με καθένα από τα συνθετικά των λέξεων αυτών του Κειμένου 32 να γράψεις μια νέα σύνθετη ή παράγωγη λέξη.
[9] «Ίσως είναι περιττό να υπογραμμιστεί πόσο και η βία και η τρομοκρατία, διεθνής ή επιχώρια, βρίσκεται μέσα στον ποταμό του ψεύδους που μουσκεύει και σαπίζει τη ζωή μας»: Οι υπογραμμισμένες λέξεις του Κειμένου 34 έχουν μεταφορική σημασία. Πόσο αποτελεσματική κρίνεις την επιλογή τους από τον συγγραφέα; Να απαντήσεις, λαμβάνοντας υπόψη τον σκοπό του συγγραφέα στη συγκεκριμένη παράγραφο.