Πειθώ ονομάζουμε το σύνολο των μέσων (ρητορικών και γλωσσικών) με τα οποία ο ομιλητής επιδιώκει να προκαλέσει στον ακροατή μια αλλαγή διανοητική (να αποδεχθεί την αλήθεια της ισχυρισμού που μέχρι τότε δε δεχόταν), συναισθηματική (να αντιμετωπίσει με ευμένεια έναν ισχυρισμό ή τον φορέα του) και συμπεριφορική (παρακίνηση σε μια φράση). Τα ρητορικά μέσα της πειθούς, ανάλογα με τον παράγοντα επικοινωνίας (πομπός, δέκτης, μήνυμα) στον οποίο εστιάζεται ο λόγος, διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες:
[1] Ήθος (επίκληση στο ήθος): Ο λόγος εστιάζεται στον πομπό και συγκροτείται με σκοπό να καταστήσει τον ομιλητή/ συγγραφέα αξιόπιστο στα μάτια του ακροατή/ αναγνώστη. Αν ο στόχος της επιτευχθεί, τότε κάθε πρόταση (ειδικά σε επίμαχα ζητήματα όπου δεν υπάρχουν συγκεκριμένα κριτήρια αξιολόγησης) που θα τεθεί από τον πρώτο θα γίνει δεκτή από τον δεύτερο. Για να αποδείξει ο πομπός την αξιοπιστία του, θα πρέπει μέσω του λόγου να επιδείξει ταυτόχρονα φρόνηση (ευφυΐα, γνώση, ικανότητα, σύνεση, αντικειμενικότητα κτλ.), ηθικό χαρακτήρα και καλές προθέσεις. Πρόσθετα μέσα για την επαύξηση της αξιοπιστίας του ομιλητή είναι η επίκληση στην αυθεντία (= παράθεση της αυθεντικής μαρτυρίας της προσώπου ή φορέα που θεωρείται «ειδικός») και η επίθεση στο ήθος του αντιπάλου (= προσπάθεια απαξίωσης του φορέα της αντίθετης γνώμης).
[2] Πάθος (επίκληση στο συναίσθημα του δέκτη): Ο λόγος εστιάζεται στον δέκτη και στην προσπάθεια επηρεασμού του. Αυτό εξαρτάται και από τη συναισθηματική διάθεση του ακροατηρίου η οποία επηρεάζει καθοριστικά την κρίση της. Διότι οι άνθρωποι δεν κρίνουν με τον ίδιο τρόπο όταν χαίρονται και θρηνούν ή όταν είναι φιλικοί ή εχθρικοί. Γι’ αυτό ο ομιλητής/ συγγραφέας οφείλει να γνωρίζει τα συναισθήματα του ακροατηρίου στο οποίο απευθύνεται (οργή, πραότητα, φιλία, μίσος, φόβος, θάρρος, ντροπή, εύνοια, οίκτος, αγανάκτηση, φθόνος, ζήλια), αλλά και τα κοινωνικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά του, τα διανοητικά (γνώσεις, εμπειρίες, ενδιαφέροντα), τα βουλητικά (ανάγκες, προσδοκίες, επιδιώξεις) και τα υπαρξιακά (στάσεις, συμπεριφορές, νοοτροπίες). Συνηθισμένα μέσα για τη διέγερση συναισθημάτων στο ακροατήριο είναι η περιγραφή μιας κατάστασης, της προσώπου κτλ., η αφήγηση μιας ιστορίας, το χιούμορ και η ειρωνεία και η ποιητική χρήση του λόγου (συγκινησιακά φορτισμένες λέξεις, ρητορικά ερωτήματα, υπερβολές, μεταφορές, συνειρμοί, αμφισημίες, παρομοιώσεις κτλ.).
[3] Λόγος (επίκληση στη λογική): Ο λόγος εστιάζεται στο μήνυμα και επικαλείται την κοινή λογική με τη μορφή επιχειρημάτων και τεκμηρίων.
ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ
Ζητείται από τους μαθητές [1] να εντοπίσουν (αναγνωριστική άσκηση) τους ρητορικούς τρόπους που χρησιμοποιεί ένας συγγραφέας προκειμένου να πείσει για την ορθότητα της άποψής του, [2] να ερμηνεύσουν (ερμηνευτική άσκηση) την επιλογή ενός ή περισσότερων από τους ρητορικούς τρόπους που χρησιμοποιεί ένας συγγραφέας προκειμένου να πείσει για την ορθότητα της άποψής του.
ΛΥΜΕΝΟ ΘΕΜΑ
Ποια είναι η άποψη για την ορθότητα της οποίας επιχειρεί να πείσει ο συγγραφέας του Κειμένου 27 στην §1; Με ποιον τρόπο και με ποια μέσα επιχειρεί να επιτύχει τον στόχο του;
ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΕΞΑΣΚΗΣΗ
[1] Σκοπός του συγγραφέα στο Κείμενο 8 είναι να πείσει για την αναγκαιότητα αλλαγής του κυρίαρχου παραδείγματος ανάπτυξης προκειμένου η ανθρωπότητα να υπερβεί την κρίση που αντιμετωπίζει. Να εντοπίσεις και να εξηγήσεις τη λειτουργία τριών (3) διαφορετικών ρητορικών τρόπων (τρόπων πειθούς) με τους οποίους επιχειρεί να επιτύχει τον στόχο του.
[2] Ποιος είναι, κατά τη γνώμη σου, ο σκοπός του συντάκτη του Κειμένου 21 στο απόσπασμα §4-§7; Να εντοπίσεις τους ρητορικούς τρόπους με τους οποίους επιχειρεί να τον επιτύχει.
[3] Σκοπός του συγγραφέα του Κειμένου 32 είναι η ευαισθητοποίηση και η ενεργοποίηση των αναγνωστών για την αλλαγή της στάσης τους απέναντι στο φυσικό περιβάλλον. Με ποιους τρόπους πειθούς επιχειρεί να επιτύχει τον στόχο του; Να τεκμηριώσεις την απάντησή σου με την αναφορά ενός παραδείγματος για την κάθε περίπτωση.
[4] Στο Κείμενο 55 ο συγγραφέας επικαλείται συχνά τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Για ποιον λόγο, κατά τη γνώμη σου, έκανε αυτή την επιλογή;