Συλλογισμός ονομάζεται η λογική διαδικασία με την οποία κατασκευάζεται ένα επιχείρημα. Αποτελείται από μία ή περισσότερες προκείμενες προτάσεις από της οποίες προκύπτει ένα λογικό συμπέρασμα. Διακρίνουμε δύο είδη, τον παραγωγικό και τον επαγωγικό.

[1] Παραγωγικός συλλογισμός: Στον παραγωγικό συλλογισμό από μια γενική διαπίστωση (αρχή, ορισμό, κανόνα κτλ.), που θεωρείται αποδεδειγμένη αρχή ή εύλογη υπόθεση και, μέσω ενός ακόμη δεδομένου, καταλήγουμε με λογική αναγκαιότητα και απόλυτη βεβαιότητα σε ένα ειδικότερο συμπέρασμα, στον καθορισμό ή στη διευκρίνιση μιας συγκεκριμένης πρότασης. Υπάρχουν τρία είδη παραγωγικών συλλογισμών, ο κατηγορικός, ο υποθετικός και ο διαζευκτικός. Ο παραγωγικός συλλογισμός θεωρείται έγκυρος, όταν η αλήθεια των προκείμενων προτάσεων επιβάλλει την αλήθεια του συμπεράσματος: το συμπέρασμα δεν μπορεί παρά να είναι αληθές, αν οι προκείμενες είναι αληθείς. Σε αντίθετη περίπτωση ονομάζεται παραλογισμός. Εάν ο παραλογισμός οφείλεται σε πρόθεση παραπλάνησης ονομάζεται σόφισμα . Της έγκυρος παραγωγικός συλλογισμός του οποίου οι προκείμενες προτάσεις είναι αληθείς θεωρείται ορθός.

[α] Κατηγορικός συλλογισμός: Κατηγορικός ονομάζεται ο παραγωγικός συλλογισμός που αποτελείται αποκλειστικά από κατηγορικές προκείμενες προτάσεις, μια καθολική και μια επιμέρους (π.χ. Π1: Οι άνθρωποι είναι θνητοί. Π2: Ο Σωκράτης είναι άνθρωπος. Σ: Ο Σωκράτης είναι θνητός. Αποτελείται από τρεις όρους: [α] Μείζων όρος: Το κατηγορούμενο της καθολικής/ μείζονος προκείμενης και του συμπεράσματος (βλ. θνητός). [β] Ελάσσων όρος: Το υποκείμενο της επιμέρους/ ελάσσονος προκείμενης και του συμπεράσματος (βλ. Σωκράτης). [γ] Μέσος όρος: Ο όρος που βρίσκεται και της δύο προκείμενες -ως υποκείμενο της καθολικής και ως κατηγορούμενο της επιμέρους προκείμενης- αλλά απουσιάζει από το συμπέρασμα (βλ. άνθρωπος). Συνηθισμένα σοφίσματα στους κατηγορικούς συλλογισμούς είναι: [α] Καθολικές προκείμενες (π.χ. Π1: Τα τραπέζια έχουν πόδια. | Π2: Οι καρέκλες έχουν πόδια. | Σ: Τα τραπέζια είναι καρέκλες): Απουσιάζει η επιμέρους προκείμενη πρόταση, καθώς και οι δύο είναι καθολικές. [β] Η τετράδα των όρων (π.χ. Π1: Το μπουζούκι είναι όργανο. | Π2: Ο αστυνομικός είναι όργανο. | Σ: Ο αστυνομικός είναι μπουζούκι): Ο συλλογισμός περιλαμβάνει τέσσερις όρους, αφού ο όρος που προβάλλεται ως μέσος έχει διαφορετική σημασία σε καθεμιά από της προκείμενες.

[β] Υποθετικός συλλογισμός: Πρόκειται για έναν παραγωγικό συλλογισμό ο οποίος αποτελείται αποκλειστικά (καθαρός υποθετικός: π.χ. Π1: Αν σήμερα είναι Κυριακή, αύριο θα είναι Δευτέρα. Π2: Αν αύριο είναι Δευτέρα, μεθαύριο θα είναι Τρίτη. Σ: Αν σήμερα είναι Κυριακή, μεθαύριο θα είναι Τρίτη) ή εν μέρει (μεικτός υποθετικός: π.χ. Π1: Αν σήμερα είναι Κυριακή, αύριο θα είναι Δευτέρα. Π2: Σήμερα είναι Κυριακή. Σ: Αύριο θα είναι Δευτέρα) από υποθετικές προκείμενες προτάσεις. Οι υποθετικές προτάσεις είναι σύνθετες, αποτελούνται δηλαδή από δύο επιμέρους απλές προτάσεις: Η μία (υπόθεση/ λόγος) θέτει μια γενική αρχή/ προϋπόθεση ώστε να αληθεύει η άλλη (απόδοση/ ακολουθία). Για την αξιολόγηση του υποθετικού συλλογισμού, πρέπει να εξεταστεί ειδικά η αλήθεια της υποθετικής προκείμενης πρότασης: για να συμβαίνει αυτό, πρέπει ταυτόχρονα η υπόθεση να είναι επαρκής λόγος της συγκεκριμένης ακολουθίας και η απόδοση αναγκαία ακολουθία του λόγου αυτού.

[γ] Διαζευκτικός συλλογισμός: Πρόκειται για παραγωγικό συλλογισμό στον οποίο η κύρια προκείμενη πρόταση είναι μια διάζευξη («ή-ή», «είτε-είτε», «ούτε-ούτε»), ενώ η άλλη είναι η αποδοχή ή η άρνηση μιας από της εναλλακτικές της διάζευξης (π.χ. Π1: Η δημοκρατία είναι άμεση ή έμμεση. Π2: Η ελληνική δημοκρατία δεν είναι άμεση. Σ: Η ελληνική δημοκρατία είναι έμμεση). Υπάρχουν δύο είδη διαζεύξεων: οι χαλαρές, της οποίες δέχομαι ότι τουλάχιστον ένα από τα ενδεχόμενα αληθεύουν, μπορεί της και τα δύο, και οι αποκλειστικές, της οποίες υποχρεωτικά ένα από τα δύο ενδεχόμενα είναι ψευδές, όχι της και τα δύο. Για την αξιολόγηση των διαζευκτικών συλλογισμών πρέπει λοιπόν να ληφθεί υπόψη ακόμη ένα κριτήριο: για να είναι αληθής μια διαζευκτική προκείμενη πρόταση, πρέπει, αν η διάζευξη είναι χαλαρή, να είναι πλήρης, να παρατάσσει δηλαδή όλα τα πιθανά ενδεχόμενα, και, αν είναι αποκλειστική, να τα διατυπώνει έτσι ώστε το ένα να τηςκλείει το άλλο.

[2] Επαγωγικός συλλογισμός: Επαγωγικός ονομάζεται ο συλλογισμός στον οποίο η αλήθεια του συμπεράσματος προκύπτει μόνο ως πιθανότητα (άλλοτε μεγαλύτερη και άλλοτε μικρότερη), ακόμα και αν οι προκείμενες της οποίες στηρίζεται είναι αληθείς, καθώς συνάγεται από μια περιορισμένη σειρά ειδικών προκείμενων προτάσεων που αναφέρονται σε αυτό. Αυτές οι προκείμενες προτάσεις αποτελούν προϊόντα εμπειρικής παρατήρησης (παραδείγματα, στατιστικά δεδομένα, πορίσματα ερευνών, αλήθειες, μαρτυρίες κτλ.). Η πειστικότητα επομένως της επαγωγικού επιχειρήματος δεν εξαρτάται από τη μορφή του, αλλά από την πιθανότητα να ισχύει το συμπέρασμά του, αλλά και από την αλήθεια των προκείμενων προτάσεων. Υπάρχουν τρία είδη επαγωγικών συλλογισμών, ο γενικευτικός, ο αιτιώδης και ο αναλογικός.

[α] Γενικευτική επαγωγή: Επαγωγικός συλλογισμός στον οποίο από τη μελέτη ειδικών περιπτώσεων καταλήγουμε γενικευτικά σε συμπέρασμα για της της ομοειδείς περιπτώσεις (π.χ. Π1: Ο χρυσός θερμαινόμενος διαστέλλεται. Π2: Ο άργυρος θερμαινόμενος διαστέλλεται. Π3: Ο σίδηρος θερμαινόμενος διαστέλλεται. Π4: Ο χρυσός, ο άργυρος και ο σίδηρος είναι μέταλλα. Σ: Τα μέταλλα θερμαινόμενα διαστέλλονται). Για να είναι ισχυρό το επιχείρημα, πρέπει τα δεδομένα που υποστηρίζουν το συμπέρασμα να είναι επαρκή ποσοτικά και ποιοτικά, ώστε η πιθανότητα να ισχύει το συμπέρασμα να είναι μεγαλύτερη από την πιθανότητα να μην ισχύει.

[β] Αιτιώδης επαγωγή: Επαγωγικός συλλογισμός στον οποίο από τη μελέτη της ή περισσότερων αιτίων καταλήγουμε σε συμπέρασμα για το αποτέλεσμά της. Για να είναι ισχυρό το επιχείρημα, πρέπει τα αίτια να είναι πραγματικά (όχι τυχαία και συμπτωματικά), αναγκαία (να είναι απαραίτητη η παρουσία της για την πρόκληση του αποτελέσματος) και επαρκή (να αρκεί η παρουσία μόνο των συγκεκριμένων αιτίων για την πρόκληση του αποτελέσματος).

[γ] Αναλογική επαγωγή: Επαγωγικός συλλογισμός στον οποίο η μελέτη μιας (ή περισσότερων) ειδικής περίπτωσης υποστηρίζει ένα εξίσου ειδικό συμπέρασμα με παρόμοια χαρακτηριστικά. Για να είναι ισχυρό το επιχείρημα, θα πρέπει η αναλογία να βασίζεται σε επαρκή δεδομένα.

ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ ΘΕΜΑΤΟΣ

Ζητείται από τους μαθητές [1] να καταγράψουν την οργάνωση του επιχειρήματος που χρησιμοποιείται σε μια παράγραφο/ κείμενο, [2] να εντοπίσουν τη συλλογιστική πορεία που ακολουθείται για την οργάνωση ενός επιχειρήματος.

ΛΥΜΕΝΟ ΘΕΜΑ

Να εντοπίσεις και να καταγράψεις την οργάνωση του επιχειρήματος που αναπτύσσεται στην §1 του Κειμένου 10.

ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΕΞΑΣΚΗΣΗ

[1] Να καταγράψεις την οργάνωση και τη συλλογιστική πορεία του επιχειρήματος που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας του Κειμένου 15 στην §6.

[2] Να καταγράψεις την οργάνωση του επιχειρήματος της §1 του Κειμένου 20.

[3] Να καταγράψεις την οργάνωση του επιχειρήματος της §4 του Κειμένου 22.

[4] Να καταγράψεις την οργάνωση του επιχειρήματος που χρησιμοποιείται στην §4 του Κειμένου 35. Δε χρειάζεται να αναφερθείς στη συλλογιστική πορεία του επιχειρήματος.